Miejskie parki edukacji ekologicznej

Wprowadzanie do miast Parków Edukacji Ekologicznej w formie terenów zielonych o charakterze dzikich ekosystemów stanowi twórczo rozwiniętą przez Nilsa Faarlunda norweską tradycję poszukiwania radości w identyfikacji z dziką przyrodą. Filozofia ta, określana jako friluftsliv, jest jednym z fundamentalnych elementów ekologii głębokiej – næssowskiej filozofii życia. Kreacja zielonych wysp ekoedukacyjnych w miejskiej strukturze wraz z towarzyszącą im ekoarchitekturą generuje strefy o nowej, odmiennej audiosferze, wpływając harmonizująco na lokalne środowisko dźwiękowe i ostatecznie – na pejzaż dźwiękowy miasta. Niejednokrotnie w strefach tych projektowane są również małe formy plastyczne z przeznaczeniem na cele ekoedukacyjne. Wśród nich znajdują się instalacje i rzeźby dźwiękowe, których zadaniem jest uwrażliwienie odbiorcy na bioróżnorodność i bogactwo wszelkiego życia.

Jak celnie zauważył Nils Faarlund – norweski ekolog i alpinista – „Natura jest domem kultury, w niej bowiem tkwią korzenie wszystkich kultur”. Architektura oraz wyobraźnia dźwiękowa jako komplementarne części kultury pozostające w głębokich relacjach z naturą mogą zagwarantować autentyczność i celowość rozwiązań przestrzennych. Obecność w tkance miejskiej Parków Edukacji Ekologicznej pozwala na kontakt z dziką przyrodą bez potrzeby opuszczania miasta, dostarczając wiedzę o występujących w danym miejscu gatunkach i zachodzących procesach przyrodniczych, a także o korzyściach jakie oferują ekosystemy miejskie dla wszystkich bez wyjątku zamieszkujących je form życia.

Powstanie zielonych wysp ekoedukacyjnych w miejskiej strukturze wraz z towarzyszącą im zabudową wpisuje się w nurt ekologii akustycznej, wpływając harmonizująco na pejzaż dźwiękowy miasta. Interesująca jest analogia między ekologią głęboką – gdzie pozostaje się w głębi zagadnień, tak jak się jest wewnątrz przyrody – a okalającą naturą dźwięku. Dźwięk jest wibracją, która nas otacza, przenika i napełnia. Każde miejsce ma swoją niepowtarzalną audiosferę. Każde miasto, na które składa się mozaikowy układ różnorodnych miejsc, uzyskuje tą drogą oryginalny i jedyny w swoim rodzaju pejzaż dźwiękowy. Celowo projektowane tereny leśno-parkowe w mieście znacząco na niego wpływają. W kontraście do miejskiego gwaru, w głębi parków edukacji ekologicznej panuje pozorna wielka cisza z dalekimi pomrukami dzikiej przyrody. To miejsce sacrum – jednoczenia się człowieka z naturą. Wokół tych wysp ciszy, na ich obrzeżach powstają strefy o nowej, odmiennej audiosferze. Strefy te ze względu na swoją organizację przestrzenną i charakter zabudowy przepełnione są dźwiękami kojarzonymi z tradycyjnym krajobrazem, takimi jak brzęczenie pszczół, śpiew ptaków, beczenie kóz i owiec, szum wiatru w koronach owocowych drzew i szmer strumyków. Pewne wyobrażenie o tej idei dają klimatyczne, leśne miasta Finlandii. Powstanie strefy o odmiennej audiosferze od tej ściśle miejskiej lub parkowej ma związek z charakterem i organizacją projektowanej w jej obrębie ekoarchitektury. Zabudowa mieszkaniowa powstająca na obrzeżach parków edukacji ekologicznej jest ukierunkowana na dwa ważne cele: edukacyjny i agrarny. Pierwszy z nich związany jest z edukacją ekologiczną mieszkańców, począwszy od tych najmłodszych, poprzez studentów, a skończywszy na seniorach; drugi – z lokalnymi uprawami, opartymi na permakulturze i bioróżnorodności, z możliwością hodowli i wypasu małych zwierząt, takich jak kozy lub owce, oraz organizacją pasiek dla pszczół. Aktywności te wspierają samowystarczalność tych architektonicznych struktur, łącząc równocześnie odtwarzanie elementów tradycyjnego krajobrazu, takich jak: zadrzewienia, miedze, łąki i pastwiska oraz niewielkie zbiorniki wodne, z funkcjami ekspozycyjnymi, dydaktycznymi i małą gastronomią, nastawioną na promocję lokalnych produktów wytwarzanych na miejscu. 

Wszystkie te działania generują dźwięki charakterystyczne dla wiejskiego środowiska. Ich obecność w środowisku miejskim tworzy z nim zaskakującą, wielowątkową audiosferę, kreując harmonijne środowisko dla życia. Jako przykład zrealizowanego ostatnio w tym duchu projektu należy wymienić zagospodarowanie części belgijskiego polderu Hoboken na park edukacji ekologicznej z położonym na jego obrzeżach ekozespołem mieszkaniowym Groen Zuit w Antwerpii. Układ dziedzińcowy osiedla, skupiający zabudowę wokół kwitnących upraw skrzynkowych i sadów owocowych, pozwala wydzielić pełną ciszy, wewnętrzną przestrzeń sąsiedzką. W jej obrębie mieszkańcy mogą oddawać się pracy w przydomowych ogrodach, edukować się i wspólnie spędzać czas. Wszystkie budynki tworzą zabudowę kwartałową, parawanową, stając się równocześnie barierą akustyczną, oddzielającą te zielone, pełne ciszy mikrośrodowiska od hałaśliwych miejskich ulic usytuowanych na zewnątrz. Dachy całego założenia pokryto darnią, dzięki czemu zwiększono czynną biologicznie powierzchnię terenu i zapewniono odpowiedni mikroklimat w mieszkaniach. Niejednokrotnie w strefach pomiędzy parkiem a zabudową mieszkaniową projektowane są również instalacje architektoniczne z przeznaczeniem na cele edukacyjne. Wśród nich znajdują się instalacje i rzeźby dźwiękowe, których celem jest uwrażliwienie odbiorcy na bioróżnorodność i bogactwo wszelkiego życia. Mogą one pełnić rolę: a) rezonatorów – zbierających i wzmacniających dźwięki pochodzące z naturalnego otoczenia – b) kapsuł akustycznych – studio, potęgujących dźwięki powstające w ich wnętrzu lub wykreowanej przez człowieka przestrzeni dźwiękowej generowanej przez ruch. Przykłady zastosowań tych pierwszych odnaleźć można w Norwegii. Elveharpen to dwie kuliste formy rzeźbiarskie usytuowane na obu brzegach rzeki w Drammen, tuż przy moście dla pieszych Ypsilon. Błyszczące, srebrne kule niczym lustro odbijają otoczenie i zbierają dźwięki pochodzące z lokalnego ekosystemu rzeki. Reagują na zmiany przepływu wody, w efekcie czego usłyszeć można muzykę rzeki, lub jak inni wolą –  śpiew Nøkenna, zmiennokształtnego ducha wody, znanego ze staronordyckich opowieści. 

Kolejna instalacja zaprojektowana przez parę architektów Geira Brendelanda i Olafa Kristoffersena o nazwie Gigaphone powstała w Trondheim. To stalowa konstrukcja w formie ściętego stożka o charakterze studio, wsparta na ośmiu filarach. Gigaphone można przyrównać do gigantycznego instrumentu muzycznego, oddającego czystą barwę każdego dźwięku. Z tego powodu jego wewnętrzna przestrzeń jest wykorzystywana przez muzyków – tutaj stroją swoje instrumenty i wykonują ulubione kompozycje. Tony we wnętrzu wywołane przez człowieka lub wiatr są wzmacniane i ukierunkowywane. Dodatkowo zbierane są drobne odgłosy otoczenia jak echo, trzepotanie i szmery. Zamierzony efekt dźwiękowy wynika z odpowiedniego połączenia materiału i kształtu obiektu oraz jego lokalizacji – pierwotnie był to skraj parku, potem strefa między miastem a fiordem. 

Trzecią grupę stanowią instalacje dźwiękowe – pawilony leśne reagujące dźwiękiem na ruch. Jako przykład może posłużyć realizacja z Danii o nazwie Ekko autorstwa Thilo Franka. Drewniany obiekt to zadaszony, ażurowy trakt pieszy, zachęcający do kąpieli leśnej i spaceru w naturze. Dzięki zainstalowanym sensorom każdy ruch wewnątrz struktury generuje motyw melodyjny. Miękki koci chód, radosne psie podskoki, ptasie dreptanie i zdecydowane ludzkie kroki – każda z tych aktywności zyskuje swoją dźwiękową reprezentację. Taką architektoniczną formę określa się jako interaktywną strukturę, gdzie medium modulacji staje się dźwięk, manifestujący obecność życia. Te oraz podobne im realizacje odzwierciedlają w swoim podstawowym założeniu postawę bycia w świecie poprzez postrzeganie jaźni, natury i kultury jako zespolonej całości. Zwłaszcza że przez tę ostatnią rozumiana jest w tym kontekście architektura i wyobraźnia dźwiękowa, definiowana jako intuicyjne odczuwanie dźwięku. Warto na zakończenie podkreślić, że idea parków edukacji ekologicznej zakłada odbudowę lokalnego ekosystemu opartego na bioróżnorodności i oryginalnej audiosferze. 

Wiele z powstających obecnie w miastach tego rodzaju założeń to przekształcone układy przyrodnicze i ekosystemy miejskie, niejednokrotnie zakładane na terenach rewitalizowanych. Pomimo zmienionego składu gatunkowego, z udziałem gatunków rodzimych i obcych ewoluujących bez aktywnego udziału człowieka, oferują one wiele korzyści i są nową przyrodniczą wartością. Do najbardziej znanych i cenionych realizacji należą między innymi park Nordbahnhof w Niemczech oraz Nansen Park w Norwegii. Te i inne podobne rozwiązania wskazują, że wprowadzanie nowych wartości przestrzennych o korzystnej dla przyszłości głęboko ekologicznej audiosferze powinno zawsze wypływać oddolnie, mimo że docelowo będzie miało rys globalny. Cytując za Nilsem Faarlundem: Konieczne staje się dążenie do bycia motorem tam, gdzie się żyje, do bardziej bioregionalnego rozwoju, w którym współzależność między przyrodą, kulturą i ludźmi ewoluuje w trwały i długofalowy sposób.

Plansze projektowe autorstwa studentów
Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej
przedmiot: Architektura mieszkaniowa przyjazna środowisku

Bibliografia

Abram David, Ekologia głębi, „Dzikie Życie”, vol. 7/8, no. 25/26 , 2011, http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2306,article,5348, dostęp 16.03.2013.

 Cisek Ewa, Norweska architektura i rzeźba wobec natury, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 2017.

Devall Bill, Sessions George, Ekologia głęboka. Żyć w przekonaniu, że natura coś znaczy, tłum. Margielewicz Elżbieta, Pusty Obłok, Warszawa 1994.

Fox Warwick, Transpersonal Ecology and the Varietes of Identification, „The Trumpeter”, vol. 8, no. 1, 1991, s. 3–5.

Jakubowski Kasper, Piękno nieoczywiste. Rola miejskich nieużytków w kształtowaniu nowej kategorii parków miejskich, „Przestrzeń i Forma”, 24/2, 2015, s. 145–162.

Kulasiewicz Jagoda, Głęboka ekologia Arne Næssa, Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Bielsko – Biała, 1993. 

Mayur Rashmi, Ecovillages and Sustainable Communities, Findhorn Press, Forres 1995.

Næss Arne, Life’s Philosophy, Reason and Feeling in Deeper World, University of Georgia Press, Ateny, 2002.

Næss Arne., Livsfilosofi. Et personling bidrag om følelser og fornuft, Oslo: Universitetsforlaget, Oslo 1998.( 1998).

O głębi filozofii i radości życia, Per Ingvar Haukeland w rozmowie z Albertem Rubachą, , „Dzikie Życie”, vol. 9, no. 195, 2010, http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2291,article, 5156,dostęp 16.03.2013.

Molenda Tadeusz, Problematyka ochrony środowisk antropogenicznych w Polsce, „Journal of Ecology and Health”, vol. 17, nr 2, 2013, 76–80.